Wszystkie rozważania na temat Maryi, Matki Boga, odnoszą się bezpośrednio do istoty chrześcijańskiego „credo” i kerygmatu, zarówno w sensie teologicznym, jak i z historycznego punktu widzenia. Dlatego, każdy opis rozpowszechnienia „kultu maryjnego”, zarówno w Europie, jak i w innych miejscach, idzie w parze z historią narodzin, rozkwitu i rozprzestrzeniania się samego chrześcijaństwa. Nie może być inaczej, ponieważ postać Madonny zawsze odgrywała znaczenie fundamentalne. Rola Madonny polega jednak na byciu „w służbie” centralnej i nieskończenie ważniejszej postaci - Syna, Jezusa Chrystusa, czyli Boga, który stał się człowiekiem. „Ad Jesum per Mariam” („Do Jezusa przez Maryję”) pisał Ludwik Grignion de Monfort (1673-1716 r., Francja), który ukuł w ten sposób trafne i odtąd dobrze znane wyrażenie łacińskie, jasno pokazujące, że Maryja jest po prostu „narzędziem”, „drogą”, przez którą dochodzi się do celu, którym jest Jezus, Bóg.
Trzeba jasno powiedzieć, że autentyczne i właściwe ukształtowanie kultu maryjnego nie przebiega równolegle z rozwojem pierwszego chrześcijaństwa. Kult Maryi pojawia się na terenach ewangelizowanych przez pierwszych chrześcijan nieco później. Jest to zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę, że w samych Ewangeliach postać Maryi nie jest traktowana "ilościowo" w taki sposób, w jaki można by oczekiwać, patrząc na nią dzisiaj. Mamy o wiele większą świadomość Jej znaczenia i roli w wierze chrześcijańskiej niż ta, którą miał wczesny Kościół.
To właśnie na Soborze Efeskim (431 r., na terenie dzisiejszej Turcji) rozpoczyna się uwielbienie ludu Bożego dla Maryi - adoracja i miłość, która wzrasta w modlitwie i naśladowaniu. Na soborze tym Maryja została uznana za „Matkę Boga”. Jest to tytuł, który słusznie możemy uważać za pierwszy i najważniejszy spośród tych, które nadano Jej później (Święta Dziewica, Niepokalana, Wniebowzięta, Matka Kościoła). Tytuł i rola Maryi jako „Matki” podkreślają Jej bezpośrednią więź z Synem Bożym.
Sobór w Efezie zapoczątkował gwałtowny rozwój kultu maryjnego, który wpłynął na życie chrześcijan, a także na liturgię na wszystkich poziomach. Widać to w ustanowieniu licznych świąt maryjnych. Powstała też praktyka pieśni i modlitw o charakterze adoracyjnym. Jeden z pierwszych tekstów nazywa Maryję „Theotokos” (Matka Boga), i jest znany również na Zachodzie w podobnej formie, jako antyfona "Sub tuum praesidium" („Pod Twoją obronę”), która szybko rozprzestrzeniła się wszędzie, również w Europie, niemal równolegle z ewangelizacją wczesnego Kościoła:
„Pod Twoją obronę uciekamy się, Święta Boża rodzicielko, naszymi prośbami racz nie gardzić w potrzebach naszych, ale od wszelakich złych przygód racz nas zawsze wybawiać. Panno Chwalebna i Błogosławiona.”
Można zatem powiedzieć, że po wczesnym rozprzestrzenieniu się chrześcijaństwa, w I i II w. w Palestynie aż do terenów dzisiejszej Turcji i Grecji oraz niektórych obszarów Afryki Północnej, kult maryjny zaczyna przybierać na sile. Od III, a jeszcze mocniej od IV w. kult Maryi zaczyna się nie tylko pojawiać (zwłaszcza jako kult „Matki Bożej”), ale także umacniać i rozprzestrzeniać na szerszym obszarze Bliskiego Wschodu, na obecnych Bałkanach oraz we Włoszech, Francji i Hiszpanii. Począwszy od Karola Wielkiego kult maryjny zaczyna obejmować większą część Europy, w tym dzisiejszą Rosję. W IV w., od czasów cesarzy Konstantyna i Teodozjusza, chrześcijaństwo znajduje w Rzymie siłę napędową do wyjątkowego rozwoju. W tym czasie na przykład ustalono datę Bożego Narodzenia na 25 grudnia, zastępując nią starsze pogańskie święto „Sol invictus” (Niezwyciężonego Słońca) (330). Rocznica ta, upamiętniająca narodziny Jezusa Chrystusa, bez wątpienia odegrała ważną rolę w podkreślaniu roli i znaczenia „błogosławionej niewiasty”, z której narodził się Syn Boży.
Od V i VI w. w ramach praktyk religijnych związanych z narodzinami Chrystusa, rozpowszechniały się znane hymny „Akathistos” („Matko Boża”, należy tutaj zwrócić uwagę na matczyną wymowę tytułu), które miały czysto bizantyjski wydźwięk i wrażliwość. Równocześnie coraz częściej pojawiają się ikony, których tematem jest Maryja. Ikony są nadal pochodzenia ortodoksyjnego. Jednak nie tylko w tym kontekście stają się powszechne. W Rzymie po raz pierwszy ustanowiono w Kodeksie Prawa Kanonicznego wspomnienie Matki Bożej po Narodzeniu Pańskim, czyli 1 stycznia, natomiast na Wschodzie rozpowszechnia się wspomnienie Zwiastowania, związane z datą 25 marca (dokładnie 9 miesięcy przed narodzeniem - 25 grudnia).
W 553 r. Sobór w Konstantynopolu ogłosił drugi tytuł maryjny i dogmat - o wieczystym dziewictwie Maryi, w którym stwierdza się, że Maryja pozostała dziewicą przed, w trakcie i po narodzeniu Jezusa. Ikonografia natychmiast przyswoiła sobie to postanowienie i w wizerunkach Maryi na ikonach pojawiają się dwie złote gwiazdy namalowane na szacie Madonny (dziewictwo przed i po porodzie, podczas gdy trzeciej nie widać – jest to znak tajemnicy, która ją otacza, to znaczy, że pozostała dziewicą nawet podczas porodu).
Pozostałe dwa dogmaty maryjne, o Niepokalanym Poczęciu i Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny, są znacznie późniejszego pochodzenia (odpowiednio z 1854 i 1950 r.).
W XIII w. mnisi z zakonu cystersów rozwinęli znaną formę modlitwy maryjnej, która przyjęła nazwę Różańca, od średniowiecznego zwyczaju nakładania na figury Dziewicy korony z róż. Praktyka ta rozprzestrzeniła się wszędzie i po stosunkowo krótkim okresie, gdy tylko wyszła z użycia, została wznowiona przez papieża Sykstusa IV w XV w. Pius V, zwany „papieżem różańca”, w 1569 r. w bulli papieskiej „Consueverunt Romani Pontifices” szczegółowo objaśnił zasady tej modlitwy.
Objawienia maryjne sięgają początków chrześcijaństwa. Pierwsze spośród objawień związane jest z osobą św. Jakuba, jednego z 12 apostołów. Kolejne ukazania objęły swym zasięgiem całą Europę i jest ich naprawdę sporo. Często są one związane z podniesieniem rangi sanktuarium, będącego celem pielgrzymek.
I tak w Einsiedeln, w sercu Szwajcarii, w miejscu upamiętniającym gwałtowną śmierć pustelnika z 861 r. w 1466 r. pojawia się figura Matki Bożej, która przekształciła to miejsce w ważne sanktuarium maryjne. W Mariazell, w Austrii wzniesiono najważniejszą w kraju bazylikę, w której znajduje się drewniana rzeźba Madonny, stanowiąca obiekt czci od XII w.
W Altötting, w Niemczech wzniesiono sanktuarium dla tak zwanej Czarnej Madonny, w odniesieniu do figurki z drewna wyrzeźbionej około 1330 r., a w Loreto, we Włoszech, po przeniesieniu Domu Maryi z Nazaretu, w latach 1400-1500 wzniesiono sanktuarium obejmujące cały budynek.
W tym samym okresie w Częstochowie, w Polsce, przez stulecia przybierał na sile kult starożytnej ikony Czarnej Madonny z Dzieciątkiem (XIV w.) osiągając kulminację w postaci obecnego imponującego sanktuarium. W Lourdes, we Francji, po objawieniach maryjnych w 1858 r., wzniesiono znane sanktuarium w Grotte de Massabielle. Wreszcie, po objawieniu Maryi trójce dzieci w Fatimie w Santarem w Portugalii w 1917 r., zbudowano bazylikę. Sanktuarium Fatimskie jest ostatnim wielkim europejskim sanktuarium maryjnym poświęconym przez Kościół Katolicki.
W historii chrześcijaństwa europejskiego powstały liczne i często wiekowe bractwa maryjne, a także zakony i instytuty życia konsekrowanego, męskie i żeńskie, klauzurowe i nie klauzurowe, dla których Maryja stanowiła punkt odniesienia w życiu duchowym. Dzisiaj te instytucje poświęcone Matce Bożej są szczególnie aktywne nie tylko w kontekście życia konsekrowanego, ale także w odniesieniu do wiernych, którzy organizują się w grupy modlitewne lub stowarzyszenia poświęcone Madonnie.
Wielu świętych przyczyniło się do umocnienia tych grup, ożywiając kult maryjny w całej Europie. W poczet tych świętych możemy zaliczyć wielu, począwszy od św. Augustyna z Hippony do św. Maksyma Wyznawcy, od św. Bernarda z Clairvaux do św. Franciszka z Asyżu, od św. Dominika z Guzmán do św. Brygidy Szwedzkiej, od św. Ludwika Grigniona de Montfort do św. Alfonsa Marii Liguori, od św. Jana Bosko do św. Maksymiliana Kolbego, kończąc na św. Pio z Pietrelciny i św. Teresie z Kalkuty, przy czym wymienieni tutaj to ci najbardziej znani reprezentanci.
Na płaszczyźnie teologicznej rozwija się prawdziwa refleksja nad kultem maryjnym, który stanowi fundament i podstawę dla rozwoju prawdziwej teologii maryjnej, wspierana przez ważne ośrodki naukowe z całej Europy.
DIEGO MECENERO | teolog, autor i dziennikarz | Włochy